عدالت اقتصادی در نهج البلاغه
عدالت اقتصادی در نهج البلاغه
زهرا صبور
چکیده:
عدالت اقتصادی مصداقی از عدالت درمعنای وسیع آن است معرفی معنای وسیع عدالت راهی است برای یافتن حدود مفهوم عدالت اقتصادی وبه تعبیر دیگر، عدالت اقتصادی بعدی از ابعاد گوناگون عدالت، از قبیل عدالت سیاسی، قضایی و فرهنگی است. بنابراین، منظور از اقتصاد وفعالیتهای اقتصادی، هر کاری خواهد بود که به معشیت وزندگی مادی انسان و اجتماع ارتباط می یابد تا بتواند در سایه تامین نیازهای خود، در رفاه و آسایش زندگی کند. این مقاله، به بررسی ومطالعه شیوه رفتاری امیرالمومنان علی (علیه السلام) می پردازد وبحثی فشرده از اندیشه امام علی (ع) درباره یکی از مسائل مهم زندگی بشر یعنی اقتصاد است.
کلید واژه : عدالت، اقتصاد، مالیات، تبعیض، مساوات، کارگزاران امام علی(ع)- فساد مالی، بیت المال- رفاه- آسایش
مفهوم عدل و عدالت
عدل، مساوات در جزا دادن است. کار نیک به اندازه پاداش داده می شود وکار زشت پاداش همسان خود دارد و احسان این است که کار نیک، به نیکی بیشتری پاداش داده شود و کار زشت مجازاتی کمتر از خود داشته باشد. پیامبر اکرم(ص) فرموده اند: «عدل ساعه خیرمن عباده سبعین سنه»« عدل یک ساعت بهتر از عبادت 70 سال است.»1
درتعریف عدالت آمده است:«عدالت یعنی نهادن هر چیز درجای خود»
عدل، عدالت ومعادله واژه هایی هستند که معنای مساوات را در بردارند.
علامه طباطبائی معنای اصلی عدالت را اقامه مساوات میان امور می داند. به این بیان که:«به هر امری آن چه سزاوار بدهی ، تا همه امور مساوی شود و هر یک درجای خود که مستحق آن است قرار گیرد.2 برتراند راسل در مورد عدالت معتقداست: عدالت عبارت از هر چیزی است که اکثریت مردم آن را عادل بدانند.3
ضرورت فعالیت اقتصادی
انسان برای بقا و حیات خود احتیاج دارد به چیزهایی از قبیل غذا ولباس و مسکن که «وسائل معاش» نامیده می شوند.
انسان به غیر از این امور احتیاج های دیگری نیز دارد، احتیاجات خانوادگی، یعنی زن و فرزند، احتیاجات فرهنگی، احتیاجات معنوی ودینی، احتیاجات سیاسی، یعنی حکومت و آن چه مربوط به شئون حکومت است و احتیاجات اجتماعی از قبیل قضاوت.
در میان احتیاجات انسان اولی ترین آن ها، احتیاجات اقتصادی است، یعنی اموری که انسان درحیات بقای شخصی خود به آن ها نیازمند است وبدون آن ها قادربه ادامه حیات نیست.
اگر فرض کنیم زمانی بوده است که انسان تنها زندگی می کرده است یعنی هیچ گونه اشتراک مساعی میان افراد نبوده است و هر کس خودش شخصاً مایحتاج زندگی خود را تهیه می کرده و به مصرف می رسانیده است، درآن زمان اقتصاد موضوع نداشته است، همان طور که یک گله آهو با هم چرا می کنند ولی هیچ گونه روابطی که بتوان نام آن ها را روابط اجتماعی یا اقتصادی نهاد در میان آن ها وجود ندارد.
ولی از آن زمان که اشتراک مساعی وتقسیم کار و وظایف در میان افراد به وجود آمده است و او در ساده ترین شکل هایش- یعنی در حوزه خانوادگی که رئیس خانواده، مدیریت این اجتماع کوچک را به عهده داشته است- پس روابط اقتصادی هنگامی وجود پیدا می کند که میان افراد روابط اجتماعی برقرار شود.
روابط اقتصادی مانند سایر روابط اجتماعی امور قرار دادی است. در روابط اجتماعی مفاهیمی از قبیل ریاست ومرئوسیت وزوجیت و وجوب اطاعت وغیره به میان می آید ودر روابط خاص اقتصادی مفاهیمی از قبیل مالکیت ومملوکیت وحق ومبادله وغیره به میان می آید، یعنی همین که اشتراک مساعی و تقسیم کار ضرورت پیدا کرد، یک سلسله اعتبارات ومفاهیم اعتباری وقانونی ضرورت پیدا می کند وپس آن سلسله از مفاهیم اعتباری که مربوط است به تولید، تقسیم، توزیع، ثروت و وسائل معاش روابط اقتصادی نامیده می شود.4
اهداف عدالت اقتصادی
عدالت اقتصادی به منظور از بین بردن فقر مطلق وتعادل نسبی بین اقشار اجتماعی برقرار می گردد. درجامعه ای که عدالت اقتصادی برقرار نباشد، رابطه محسوس میان تلاش افراد ومیزان درآمد ورفاه وجود نخواهد داشت و گروهی با دسترسی به موقعیت های مناسب و بهره مندی از امتیازات انحصاری، بخش قابل توجهی ازمنابع را به خود اختصاص خواهند داد و بدین طریق، فاصله بین اقشار اجتماعی با شتاب روز افزونی بیشتر خواهد شد، اما وقتی عدالت اقتصادی برقرار باشد، عامل عمده تعیین کننده درآمد ورفاه، تلاش صادقانه ی افراد خواهد بود و موقعیت ها و فرصت های یکسان دراختیار همه قرار خواهد گرفت تا افراد برحسب میزان تلاش وپشتکار خود، درآمد ورفاه داشته باشند.
از طرف دیگر، مراعات عدالت و حقوق ضعفا و محرومان باعث خواهد شد خطر مطلق در جامعه از بین برود و کسی به خاطر عدم رفع نیازهای اساسی اقتصادی آسیب نبیند.
نهاد اقتصادی دراسلام
نهادی است که از طریق آن مواد و خدمات تولید می شود و فن آوری کار وسرمایه را سازماندهی می کند. این نهاد در شکل گیری ورشد جامعه، سهم مهمی ایفا می کند، زیرا حیات وبقای جامعه انسانی با امر معاش مردم درآن پیوند خورده است، که بی تامین آن جامعه انسانی هرگز سامان نمی یابد.
اسلام در کلام وحیانی و تعلیم آسمانی خویش به امر دینوی مسلمانان کاملاً اهتمام دارد وفرماید: «به دیانت ومعنویت بپردازید، ولی از امر دنیوی خویش غافل نباشید»: «ولاتنس نصیکب من الدنیا»5
دراسلام حیات دنیوی وزندگی اجتماعی با بهره گیری از دنیا برای اهداف متعالی انسان، نه تنها جایز بلکه مورد تاکید است6: «وکلوا مما رزقکم الله حلالاً طیباً واتقوا الله الذی انتم به مومنون» (وهر چیز حلال و پاکیزه ای که خدا روزی شما کرده از آن بخورید، وبترسید ازآن خدایی که به او گرویده اید).
قرآن کریم در پاسخ به آنان که دستورهای دین را به امور اخروی محدود و تلاش می کنند که نهاد مادی واقتصادی را از دین حذف کنند و دین را صرفاً امری معنوی جلوه دهند می فرماید:
یا ایها الذین امنوا لاتحرموا طیبات ما احل الله لکم ولا تعتدوا ان الله لایحب المعتدین»7
(ای اهل ایمان حرام نکنید طعام های پاکیزه ای که خدا برای شما حلال کرده است و ستم نکنید که خدا ستمکاران را دوست ندارد.)
خداوند دراهلیت نهاد اقتصادی می فرماید:
«ولقد مکنکم فی الارض وجعلنا لکم فیها معیش قلیلاً ما تشکرون»8
(همانا شما را در زمین تمکین واقتدار بخسیدیم ودرآن بر شما معاش از هر گونه نعمت مقرر کردیم لیکن اندکی از شما شکر نعمت را به جای می آورید.)
پیامبري(ص) در اهتمام به امر اقتصاد ولزوم تامین و تعدیل اقتصادی فرمایند:
«اللهم! بارک لنا فی الخبز ولاتفرق بیننا و بینه الخبز ما صمنا ولا صلینا و لا ادینا فرائض ربنا»9
(پروردگارا! نان ما (اقتصاد سالم وجامع) را برکت ده و بین ما ونان ما جدایی مینداز، زیرا اگر نان نباشد، انجام دادن دستورهای دینی دشوار است.)
همه این آیات وروایات نشان توجه مهم اسلام به نهاد اقتصادی است و این که مومنان باید از نعمت های دنیا بهره گیرند. دینداری با انزوا وگوشه گیری و گریز از مواهب الهی قابل جمع نیست.
بنابراین اسلام دین کاملی است که هم به آخرت جامعه توجه دارد و هم به دنیای آن، هم می خواهد آخرت او را بسازد وهم دنیای او را، هم به اصلاح جنبه معنوی رویکرد دارد و هم به اغنای جنبه مادی.10
با این نگاه اسلام، به انسان است که بیشتر علمای دین و مفسران در تفسیر (آیه 77 قصص) گفته اند که مراد آیه به استناد روایات این است که در دنیا برای هدف آخرت خویش کارکن.11
وداشتن اقتصاد جامع و سالم می تواند مصداق حسنه دنیا در برابر حسنه ی آخرت باشد(ربنا اتنافی الدنیا حسنه و فی الاخره حسنه)
عدالت در زندگی امام علی (ع)
امام علی(ع) برای اجرای عدالت اقتصادی در زندگی شخصی کاملاً ساده زیستی وبی پیرایگی را مدنظر خود قرار داده بود و می کوشید تا سطح زندگی خود را با اقشار کم درآمد و پایین ترین طبقات جامعه متناسب کند، شالوده اندیشه های آن حضرت درچگونگی سطح زندگی یک زمامدار عادل درفرازی از نامه آن حضرت به «عثمان بن حنیف انصاری» کاملاً نمایان است، آن جا که می فرماید:
«فو الله ما کنزت من دیناکم تبراً ولا ادخرت من غنائمها وفراً و لا اعددت لبالی ثوبی طمراً ولا حزت من ارضها شبراً ولا اخذت منه الا کقوت اتان دیره»12
«به خدا قسم! من از دنیای شما طلا و نقره ای نیندوخته واز غنیمت های آن چیزی ذخیره نکرده ام. بر دو جامه کهنه ام جامه ای نیفزودم واز زمین های تحت حکومت یک وجب برای خود نگرفتم وجز اندکی از غذاهای دنیا استفاده نکردم»
آن حضرت براین باور بود که یک زمامدار عادل نمی تواند به احقاق حقوق شهروندان و اجرای کامل عدالت بپردازد، مگر این که خود را با پایین ترین طبقات جامعه یکسان بداند وزندگی اش را با محرومین همگون سازد و می فرمود:«ان الله تعالی فرض علی ائمه العدل ان یقدروا انفسهم یضعفه الناس کیلا یتبیع بالفقیر فقره»13
(خداوند متعال بر پیشوایان عادل واجب کرده است که سطح زندگی خود را با ضعیف ترین افراد جامعه یکسان کنند تا فقر وتنگدستی برتهدیستان وبینوایان فشار نیاورد وآنان را نگران نسازد)
(سویدبن عفله) می گوید: روزی نزد امام علی(ع) رفتم و دیدم در خانه جز حصیر کهنه ای که برآن نشسته است، فرشی ندارد. گفتم: ای امیرالمومنان! مگر شما سلطان و حاکم مسلمانان نیستند! مگر همه بیت المال دراختیار شما نیست! نمایندگان دولت ها نزد شما می آیند، درحالی که درخانه ی شما جز این حصیر چیز دیگری نیست! امام فرمود: ای سوید! خردمند در خانه گذر، اثاثیه نمی نهد و حال آن که خانه همیشگی پیش روی ماست و سازندگی واساس خود را به آنجا فرستاده ایم وبه زودی به آن خانه خواهیم رفت.14
یکی از بزرگان عرب، برای مهمانی نزد امام حسین مجتبی(علیه السلام) رفت. هنگام غذا که سفره را پهن کردند، مرد عرب شدیداً ناراحت شد وگفت: من چیزی نمی خورم. امام حسن (علیه السلام) فرمود: چرا غذا نمی خورید؟ آن مرد گفت: ساعتی قبل به حقیری برخورد کردم. اکنون که چشمم به غذا افتاد، به یاد آن فقیرافتادم ودلم سوخت. من نمی توانم چیزی بخورم، مگر این که شما دستور دهید مقداری از این غذا را برای آن فقیر ببرند.
امام حسن (ع) فرمود: آن فقیر کیست؟ مرد عرض کرد: ساعتی قبل که برای نماز به مسجد رفته بودم، مرد فقیری را دیدم که نماز می خواند. بعد از فراغت از نماز دستمالش را باز کرد تا افطار کند. شام اونان جو وآب بود، وقتی آن فقیر مرا دید، از من دعوت کرد که با او هم غذا شوم، ولی من که عادت به خوردن چنان غذای فقیرانه ای نداشتم، دعوت وی را رد کردم، حال اگر ممکن است، مقداری شام برای وی بفرستید.
امام حسن(ع) باشنیدن این سخنان به گریه افتاد و فرمود:«او پدرم امیرمومنان وخلیفه مسلمانان، علی (علیه السلام) است. او با این که برسرزمینی بزرگ حکومت می کند، اما مانند فقیرترین مردم زندگی می کند و همیشه غذای ساده می خورد.
آن حضرت به خاطر همدردی با گرسنگان وبی پناهان جامعه، دست خود را به سوی چرب وشیرین زندگی دراز نمی کرد و می فرمود:
«ولو شئت لاهتدیت الطریق، الی مصفی هذا العسل، ولباب هذا القمح، ونسائج هذا القز. ولکن هیهات ان سغلینی هوای، ویقودنی جسنحی الی تخیر الاطعمه
ولعل بالحجاز او الیمامه من لاطمع له فی القرص، ولا عهد له بالشبع- او ابیت مبطاناً وحولی بطون غرئی و اکباد حری »
«اگر می خواستم می توانستم با عسل خالص و مغز گندم وبافته های پرنیان زندگی کنم، اما هرگز امکان ندارد که هوا و هوس بر وجود من غالب شود و حرص وطمع مرا به گزینش غذاهای لذیذ وادارد، درحالی که شاید در حجازه یمامه کسانی باشند که به قرص نانی دسترسی ندارند ودر عمر خویش با شکم سیر سر بر بالش نگذاشته اند، آیا من با شکمی انباشته از انواع طعام ها و نوشیدنی ها بخوابم ودر اطراف من شکم های گرسنه وجگرهای تشنه باشند!».
عدل وعدالت اقتصادی از نگاه امام علی (علیه السلام)
یکی از اهداف اصلی نظام اقتصادی اسلام، توزیع در نظام اقتصادی اسلام در چهارچوب عدالت است. وعدالت بدین معنی است که همه افراد جامعه ازآسایشی ورفاه زندگی برخوردار باشند و تفاوت ها واختلافات طبقاتی از میان آنها برداشته شود.
فردی از امام علی (ع) سوال کرد «عدالت» برتر است یا «جود»؟ امام می فرمود: «العدل یضع الامور مواضعها والجود یخرجها من جهتها و العدل سائس عام والجود عارض خاص فالعدل اسرفهما وافضلهما»
«عدل جریان ها را در مجرای طبیعی خود قرار می دهد و «جود» آن را از مجرای خود خارجی می سازد. «عدالت» قانون عام و مدبر و مدیری است که شامل همه اجتماع می شود. اما «جود» این گونه نیست. پس عدالت برتر است.
پس می توان به این نتیجه رسید که امام علی (ع) عقیده دارند که عدل از بخشش بالاتر است! به دلیل این که مفهوم عدالت این است که استحقاق های طبیعی و واقعی درنظر گرفته شود وبه هر کس مطابق آن چه برحسب کار واستعداد لیاقت دارد، پاداش داده شود. پس عدل هر چیزی را در جای خود قرار می دهد و برتر است.
از نظر امام علی (ع) آن اصلی که می تواند تعادل اجتماعی را حفظ کند وهمه را راضی نگه دارد و به اجتماع سلامت و به روح اجتماع آرامش بدهد، عدالت است.
زمانی که به حضرت گفتند: مردم به دنیا دل بسته اند، ومعاویه با هدایا وپول های فراوان آن ها را جذب می کند شما هم از اموال عمومی به اشراف عرب بزرگان قریش ببخش واز تقسیم مساوی بیت اومال دست بردار تا به تو گرایش پیدا کنند حضرت فرمودند: آیا به من دستور می دهید برای پیروزی خود، از جور و ستم درباره امت اسلامی که برآن ها ولایت دارم، استفاده کنم؟ به خدا سوگند! تا عمر دارم، وشب وروز برقرار است، وستارگان از پی هم طلوع وغروب می کنند، هرگز چنین کاری نخواهم کرد! اگر این اموال از خودم بود و به گونه ای مساوی در میان مردم تقسیم می کردم تا چه رسد که جزو اعمال خداست! آگاه باشید! بخشیدن مال به آن ها که استحقاق ندارند، زیاده روی و اسراف است. ممکن است در دنیا مقام بخشنده آن را بالا برد، اما درآخرت پست خواهد کرد و….17
در دیدگاه امام علی (ع) بزرگترین حقوقی که خدا ادای آن را فرض کرده است حقوق سیاسی است و عدالت اقتصادی بین تمام افراد حکومت است. وسیاست امام در عدالت اقتصادی، سیاستی قاطع است که به خود اجازه نمی دهد برای این که مردم را به خود جذب کند، دست به چنین حربه های سیاسی بزند و با توزیع ناعادلانه ثروت بین مردم وروسای قبایل آن ها را مطیع و فرمانبردار خود کند. حتی با کوچکترین بی عدالتی به مبارزه بر می خیزد.
برای که بتوانیم معنای واقعی عدالت اقتصادی را از منظر امام علی (ع) درک کنیم باید درعدالت آن حضرت در تقسیم یک نان تامل کنیم.
«مقداری از اموال عمومی را خدمت حضرت علی (ع) آوردند، مردم برای گرفتن آن هجوم کردند، امام برای آن که حیف ومیلی پیش نیاید با طناب ، دور اموال مانعی ایجاد کرد و فرمود: از اموال فاصله بگیرید سپس امام تمام اموال را میان نمایندگان قبایل تقسیم نمود، در پایان کار نگاه حضرت به نانی افتاد که در یکی از ظرف ها باقی مانده بود. اما دستور داد این نان را همچون تمام بیت المان به هفت قسمت تقسیم نمایند و به هر طایفه سهمی بدهند.»
مقابله با تبعیض
در نظام عدل امام علی (ع) هیچ یک از مسئولین وکارگزاران حق ندارد که برای خود امتیازات ویژه قایل شوند. شیوه عدل علی (ع) درابتدای حکومتش همگان را متعجب ساخت، چون تمام اموال وثروت های کلانی را که از سوی خلفای پیشین به اشخاص بخشش وعطا شده بود به طور کلی مصادره کرد. این یکی از مهمترین وصریح ترین روش های عدالت خواهانه آن حضرت بود.
امیرمومنان (ع) درنامه خود به مالک اشتر سفارش می فرماید:
«وایاک ولاستئثار بما الناس فیه سوآء»18
«بپرهیز از آن که چیزی را به خود مخصوص داری که بهره همه مردم درآن یکسان است».
از سخن حضرت می توان چنین نتیجه گرفت ، که در برخی حقوق، مردم برابرند و حق اختصاص سهم بیشتری به دیگری وجود ندارد.
بخشش های بی حد و حصری که از سوی عثمان در زمان خلافتش به خویشاوندان ونزدیکانش صورت گرفته بود و صدها هزار در هم از بیت المال ونیز مقادیر زیادی از جواهر وزیور آلات، زمین و هزاران علائم و کنیز ومرکبهای گران قیمت را به دامادش (حارث بن حکم) ونیز عبدالله بن خالد و مروان ، عبدالله بن سعد ابن سرح وصدها نفر دیگر از این افراد، اهدا کرده بود. همه این موارد توسط امام علی (ع) مواخذه شدند.(امام (ع) دراجرای عمل اسلامی وانسانی، به هیچ کس ملاحظه ای نمی کرد و این همان معنا و مفهوم عدالت و مبارزه یا تبعیص وافزدن طلبی است. حتی در برابر برادرش عقیلی که نزد آن حصرت آمده بود تا سهم بیشتری از بیت المال به او تخصیص دهد، با قاطعیت تمام، درخواست او را رد کرد).
وامام فرمودند: بیت المال تاراج شده را هر کجا بیابم به صاحبان اصلی آن باز می گردانم، گرچه با آن ازدواج کرده، یا کنیزانی خریده باشند، زیرا در عدالت گشایش برای عموم است و آن کس که عدالت براو گران آید، تحمل ستم برای او سخت تر است.19
مبارزه با فساد مالی
فساد وتقلب اقتصادی واختلاس درسیستم هر کشور، باعث انحطاط سقوط جامعه در رشد وتوسعه ی آن می شود و عدم مقابله با آن، نظام یک جامعه را از درون از هم فرو می پاشد.
امام علی (ع) ، فساد مالی را وسیله ی تباهی حکومت می دانند وریشه این امور را در کارگزاران و دست اندکاران نظام سیاسی که عامل بروز این پدیده هستند می بینند. به این معنا که مسئولان، حقوق مردم را ایفا نمی کنند و مردم، ناچار حق خود را با اعطای رشوه می گیرند.
امام (ع) خطاب به فرماندان لشکر، پس از به دست گرفتن خلافت می فرمایند:
«فانما اهلک من کان قبلکم انهم منعوا الناس الحق فاشتروه ، واخذوهم بالباطل فاقتدوه.»20
(آنان که پیش از شما بودند، تباه شدند، چون حق مردم را ندادند تا آن که مردم را به رشوه خریدند وآنان را به راه باطل بردند و آنان نیز پیرو باطل گردیدند.)
امام (ع) نه تنها خود به اعمال ورفتار دیگران نظارت می کرد، بلکه همواره نگهبان ومراقب اعمال خود نیز بود زیرا با توجه به این که ایشان در طول مدت کوتاه خلافتشان به عنوان فرد درجه اول سیاسی محسوب می شدند طبعاً از سوی افراد وگروه ها هدایایی برای ایشان آورده می شد که بعضی از آن ها از روی حسن نیت بود و امام (ع) هم فوراً این موضوع را متوجه شده و هدیه را قبول می کرد. ولی بعضی دیگر مربوط به افراد بود که مقاصد و اهداف شومی را در پس این هدیه پنهان کرده بودند و امام (ع) باز پذیرفتن آن خودداری می کردند.
در زمان خلافت امیرالمومنین (علیه السلام) شخصی به نام (اشعث بن قیس) هدیه ای برای حضرت آورد چون قرار بود فردای آن روز، در دادگاه اسلامی به پرونده ای او رسیدگی شود، شبانه حلوا را خدمت امام برد تا به خیال شیطانی خود، قلب آن حضرت را نسبت به خود تغییر دهد اما حضرت فرمودند:
به خدا سوگند! اگر هفت اقلیم را با آن چه در زیر آسمان هاست به من دهند تا خدا را نافرمانی کنم که پوست جوی را از مورچه ای ناروا بگیریم، چنین نخواهم کرد! وهمانا این دنیای آلوده ی شما نزد من! از برگ جویده شده ی دهان ملخ پست تر است! علی را با نعمت های فنا پذیر ولذت های ناپایدار چه کار؟! به خدا پناه می بریم از خفتن عقل وزشتی لغزش ها، واز او یاری می جوییم.
به این ترتیب ، چه بسا هدیه که در حکم همان رشوه است ونتیجه یکسانی دارد، لذا حضرت، کارگزاران نظام را از فساد مالی برخذر می دارد و کسانی را که از این فرمان تخلف می نمایند، عزل و به اشد مجازات می رساند زیرا لازمه ی عدل امام علی (ع) ، گستردن عدالت است.
مساوات و مراعات در بیت المال
امام علی (ع) آن چنان عدالت را در زندگی خصوصی خود و حکومت برمسلمانان به مرحله عمل آورده بود که همگان را تحت تاثیر اعمال خود قرار داده بودند.
روایت کرده اند که: شبی امیرالمومنین (ع) بر بیت المال داخل شد تا تقسیم آن ها را در دفتر حساب بنویسد.
دراین هنگام طلحه وزبیر وارد شدند. علی (ع) چراغی که مقابلش بود خاموش کرد و فرموده چراغ دیگری را از خانه اش بیاورند. میان دو چراغ، چه فرقی است؟ فرمودند: روغن این چراغ از بیت المال است، در روشنی آن نشستن وباشما درغیر بیت المال سخن گفتن، درست نیست.21
روزی معاویه از عقیل پرسید: داستان آهن تفتیده جیست؟ عقیل گفت: هنگامی که روزگار برمن سخت شد و از فقر و تهدیستی جانم به لب رسید، پیش خود اندیشیدم که برادرم به حکومت رسیده است و اموال زیادی دراختیار دارد، نزد او بروم ویاری بخواهم، با این نیت، درتاریکی شب به کمک یکی از فرزندانم به خانه علی (علیه السلام) رفتم. او به پسرم گفت که ما را تنها بگذارد و از اطاق خارج شود. وقتی اطاقی خلوت شد، علی (علیه السلام) گفت: بیا نزدیک! با یک دنیا حرص وطمع به گمان این که کیسه ای طلا به من خواهد داد، به سرعت دستم را دراز کردم، ولی ناگهان آهن سرخ شده ای را به دستم داد که از شدت سوزش وحرارت فریاد کشیدم و آن را به زمین انداختم.
درآن حال، علی (علیه السلام) به من فرمود: مادرت به عزایت بگرید! این حرارت آهن است که انسانی آن را با آتش دنیا داغ کرده است. پس در فردای قیامت به من و تو چه خواهد گذشت، اگر ما را به رشته زنجیر آتشین دوزخ بکشند!«اتئن من الاذی ولا ائن من لظی)22، آیا تو از آزار کوتاه مدت ناله می کنی، اما من از آتش سوزان دوزخ ننالم!» واین آیه را تلاوت کرد:«اذا الا غلال فی اعناقهم و السلاسل یسحبون»
«در آن هنگام که غلها و زنجیرها برگردن آنان قرار می گیرد وآن ها را می کشند»
سپس فرمود:«لیس لک عندی فوق حقک الذی فرضه الله لک الا ما تری فانصرف الی اهلک»
«جز آن چه که خداوند برای تو تعیین کرده است، حقی از بیت المال در نزد من نداری، برو پیش خانواده ات!»
معاویه درتعجب فرو رفت و گفت:« هیهات هیهات عقمت النساء ان یلدن مثله» افسوس، افسوس، دیگر زنان نمی توانند فرزندی مثل علی را به دنیا تحویل دهند!»
آن حضرت براین باور بود که به کمالات انسانی ودرجات تقوا نمی توان رسید، مگر با رعایت عدالت درباره دوست ودشمن. به این جهت، به فرزند گرامی اش امام حسین(علیه السلام) سفارش می کنم به تقوای الهی درحال غنا و تنگدستی …. ورعایت عدالت با دوست و دشمن …».
نظارت اخلاقی- عملی برکارگزاران
امام علی (ع) نهایت قاطعیت را در برابر متخلفان وقانون گریزان پیاده می کردند وقاطعانه با آنان برخوردار می کردند زیرا لازمه بقا و دوام هر حکومتی پیش گیری از تخلفات است که امام (ع) این روش پیش گیری را در جامعه در نحوه انتخاب مدیران وکارگزاران جامعه دنبال می کرد.
این موضوع را می توان در اغلب نامه هایی که حضرت به والیان خود ارسال می فرمودند مشاهده کرد.
هنگامی که حضرت متوجه خیانت (زیادبن ابیه) جانشین حاکم بصره (عبداله بن عباس) می شوند نامه ای تهدیدآمیز خطاب به وی می نویسدند.
«به خدا سوگند می خورم، سوگندی به راستی که اگر به من خبر دهند که تو در حق مسلمانان خیانت کرده ای چه حکم و چه زیاد- چنان برتو سخت گیرم که فقیر در مانده از مخارج زندگی و در هزینه عیال، درمانده وخوار سرگردان شوی26»
وهنگامی که درباره ی عبدالله بن عباس- پسری عموی حضرت واز اصحاب پیامبر (ص) وفردی صاحب نفوذ که از نزدیکان حضرت نیز به شمار می رود واز سوی امام (علیه السلام) به عنوان حاکم یکی از مناطق منصوب شده بود به حضرت خبر می رسد که وی مرتکب خلافی شده حضرت خطاب به وی نامه ای تند وتهدید آمیز می نویسند:
«من تورا در امانت خود شریک داشتم و از هر کسی به خویش نزدیک تر پنداشتم و هیچ یک از خاندانم برای یاری ومددکاری ام چون تو مورد اعتماد و امانتدار من نمی نمود، آن هنگام که دیدی روزگار بر پسر عمویت سخت گرفته ودشمن به او هجوم آورده و امانت مسلمانات تباه گردیده ، و امت اختیار از دست داده و پراکنده شدند. پیمان خود را با پسر عمویت دگرگون ساختی، وهمواره با دیگرانی که از او جدا شدند فاصله گرفتی تو هماهنگ با دیگران دست از یاری اش کشیدی، وبا دیگر خیانت کنندگان خیانت کردی، نه پسر عمویت را یاری کردی ، ونه امانت ها را رساندی … ای کسی که در نزدما (درشمار خردمندان بودی)!
چگونه نوشیدن وخوردن را برخود گوارا نمودی، درحالی که می دانی که حرام می خوری و حرام آشامی و کنیزکان می خری و زنان می گیری….
پس از خدا بیم دار ومال های این مردم را باز سپار که اگر نکنی وخدا مرا یاری دهد تا بر تو دست یابم، کیفری دهمت که نزد خدا جوابگو و عذر خواه من گردی وبا شمشیری بزنمت که کسی را بدان نزدم….27
حضرت علی (علیه السلام) خود در استفاده از بیت المال ورعایت حقوق مردم چنان رفتار می کرد که جای هیچ شبهه ای را باقی نمی گذاشتند.
دستور تراشیدن نوک قلم (برای کم مصرف کردن جوهر)، رعایت فاصله خطوط (برای کم مصرف کردن کاغذ) وگذاشتن چراغ شخصی در کنار چراغ بیت المال دراتاق کار خویش، بسنده کردن به حداقل زندگی، بلکه کم تر از آن، همه از واقعیت هان مسلم تاریخی هستندکه دوست ودشمن برآن اتفاق دارند28
عدالت امام در مورد ابن ملجم
اما علی (علیه السلام) که مرد خدا مرد حق است وخود مصداق عدالت است، درباره قائل ناپاکشی چنین فرمود:
«با این مردی که در بند شماست مدارا کنید و از همان شیری که من می نوشیم به او بنوشایند. اگر جان به در بردم خود می دادم با او چه کنم واگر از شمشیر او به عالم دیگر رفتم وخواستید قصاص کنید او را با یک ضربت بکشیده مبادا او را مثله کنید. که از رسول خدا شنیدم از مثله بپرهیزید وَلو نسبت به سگ گزنده».
امام (ع) قبل از لحظاتی که اجل وی فرا رسد، مردم را سفارش می کند که مراقب باشند و بدانند که اجل ناگهان فرا می رسد درحالی که شما از آن فرار می کنید. و وصیت می کند مردم را که به خدا شرک نورزند و سنت وشریعت پیامبر را صنایع نکنند بعد فرمود: «من دیروز رهبر و همراه شما بودم، امروز مایه عبرت شمایم وفردا از شما جدا خواهم شد.»وحضرت به جایی که مردم را متوجه عدالت گستری کرد و فرمود:
«غداً ترون ایامی، و یکشف لکم عن سرائری، وتعرفوننی بعد خلو مکانی وقیام غیری مقامی»
(فردا ارزش ایام زندگی مرا به خوبی خواهید دانست، و راز درونم را خواهید دانست. پس از آن که جای مرا خالی دیدید و دیگری برجای من نشست، مرا خواهید شناخت.)
نتیجه گیری:
آن چه دراین نوشتار آمده است، گوشه ای از رفتار امام علی(ع) درباره مسائل اقتصادی است و نگرش حضرت به دنیا و مسائل مادی و اقتصادی، با دیگر نگرش های تنگ نظرانه ومادی تفاوت دارد. حضرت به تبع نگرشی که به هستی وهدف از آفرینش انسان دارد، افقی گسترده تر از دنیای تنگ ومادی را می نگرد وبه آخرت وسعادت آخری به صورت اصلی ونهایی ترین هدف از خلقت هستی انسان نگاه می کند.
سفارش به حق محوری وعدالت مداری را در هم فرصتی ابراز می دارد و با هر گونه ستم وبی عدالتی (از هر کس واز هر نوعش) مبارزه می کند و در تقسیم بیت المال، مصرف بیت المال و رعایت حقوق عمومی مردم به وسیله حاکم و والی و پرهیز از ایجاد وضعیت نامساعد اقتصادی که به بی عدالتی می انجامد، تذکرات گوناگون ومتعددی را می دهد.
عدالت اقتصادی مصداقی از عدالت درمعنای وسیع آن است معرفی معنای وسیع عدالت راهی است برای یافتن حدود مفهوم عدالت اقتصادی وبه تعبیر دیگر، عدالت اقتصادی بعدی از ابعاد گوناگون عدالت، از قبیل عدالت سیاسی، قضایی و فرهنگی است. بنابراین، منظور از اقتصاد وفعالیتهای اقتصادی، هر کاری خواهد بود که به معشیت وزندگی مادی انسان و اجتماع ارتباط می یابد تا بتواند در سایه تامین نیازهای خود، در رفاه و آسایش زندگی کند. این مقاله، به بررسی ومطالعه شیوه رفتاری امیرالمومنان علی (علیه السلام) می پردازد وبحثی فشرده از اندیشه امام علی (ع) درباره یکی از مسائل مهم زندگی بشر یعنی اقتصاد است.
کلید واژه : عدالت، اقتصاد، مالیات، تبعیض، مساوات، کارگزاران امام علی(ع)- فساد مالی، بیت المال- رفاه- آسایش
مفهوم عدل و عدالت
عدل، مساوات در جزا دادن است. کار نیک به اندازه پاداش داده می شود وکار زشت پاداش همسان خود دارد و احسان این است که کار نیک، به نیکی بیشتری پاداش داده شود و کار زشت مجازاتی کمتر از خود داشته باشد. پیامبر اکرم(ص) فرموده اند: «عدل ساعه خیرمن عباده سبعین سنه»« عدل یک ساعت بهتر از عبادت 70 سال است.»1
درتعریف عدالت آمده است:«عدالت یعنی نهادن هر چیز درجای خود»
عدل، عدالت ومعادله واژه هایی هستند که معنای مساوات را در بردارند.
علامه طباطبائی معنای اصلی عدالت را اقامه مساوات میان امور می داند. به این بیان که:«به هر امری آن چه سزاوار بدهی ، تا همه امور مساوی شود و هر یک درجای خود که مستحق آن است قرار گیرد.2 برتراند راسل در مورد عدالت معتقداست: عدالت عبارت از هر چیزی است که اکثریت مردم آن را عادل بدانند.3
ضرورت فعالیت اقتصادی
انسان برای بقا و حیات خود احتیاج دارد به چیزهایی از قبیل غذا ولباس و مسکن که «وسائل معاش» نامیده می شوند.
انسان به غیر از این امور احتیاج های دیگری نیز دارد، احتیاجات خانوادگی، یعنی زن و فرزند، احتیاجات فرهنگی، احتیاجات معنوی ودینی، احتیاجات سیاسی، یعنی حکومت و آن چه مربوط به شئون حکومت است و احتیاجات اجتماعی از قبیل قضاوت.
در میان احتیاجات انسان اولی ترین آن ها، احتیاجات اقتصادی است، یعنی اموری که انسان درحیات بقای شخصی خود به آن ها نیازمند است وبدون آن ها قادربه ادامه حیات نیست.
اگر فرض کنیم زمانی بوده است که انسان تنها زندگی می کرده است یعنی هیچ گونه اشتراک مساعی میان افراد نبوده است و هر کس خودش شخصاً مایحتاج زندگی خود را تهیه می کرده و به مصرف می رسانیده است، درآن زمان اقتصاد موضوع نداشته است، همان طور که یک گله آهو با هم چرا می کنند ولی هیچ گونه روابطی که بتوان نام آن ها را روابط اجتماعی یا اقتصادی نهاد در میان آن ها وجود ندارد.
ولی از آن زمان که اشتراک مساعی وتقسیم کار و وظایف در میان افراد به وجود آمده است و او در ساده ترین شکل هایش- یعنی در حوزه خانوادگی که رئیس خانواده، مدیریت این اجتماع کوچک را به عهده داشته است- پس روابط اقتصادی هنگامی وجود پیدا می کند که میان افراد روابط اجتماعی برقرار شود.
روابط اقتصادی مانند سایر روابط اجتماعی امور قرار دادی است. در روابط اجتماعی مفاهیمی از قبیل ریاست ومرئوسیت وزوجیت و وجوب اطاعت وغیره به میان می آید ودر روابط خاص اقتصادی مفاهیمی از قبیل مالکیت ومملوکیت وحق ومبادله وغیره به میان می آید، یعنی همین که اشتراک مساعی و تقسیم کار ضرورت پیدا کرد، یک سلسله اعتبارات ومفاهیم اعتباری وقانونی ضرورت پیدا می کند وپس آن سلسله از مفاهیم اعتباری که مربوط است به تولید، تقسیم، توزیع، ثروت و وسائل معاش روابط اقتصادی نامیده می شود.4
اهداف عدالت اقتصادی
عدالت اقتصادی به منظور از بین بردن فقر مطلق وتعادل نسبی بین اقشار اجتماعی برقرار می گردد. درجامعه ای که عدالت اقتصادی برقرار نباشد، رابطه محسوس میان تلاش افراد ومیزان درآمد ورفاه وجود نخواهد داشت و گروهی با دسترسی به موقعیت های مناسب و بهره مندی از امتیازات انحصاری، بخش قابل توجهی ازمنابع را به خود اختصاص خواهند داد و بدین طریق، فاصله بین اقشار اجتماعی با شتاب روز افزونی بیشتر خواهد شد، اما وقتی عدالت اقتصادی برقرار باشد، عامل عمده تعیین کننده درآمد ورفاه، تلاش صادقانه ی افراد خواهد بود و موقعیت ها و فرصت های یکسان دراختیار همه قرار خواهد گرفت تا افراد برحسب میزان تلاش وپشتکار خود، درآمد ورفاه داشته باشند.
از طرف دیگر، مراعات عدالت و حقوق ضعفا و محرومان باعث خواهد شد خطر مطلق در جامعه از بین برود و کسی به خاطر عدم رفع نیازهای اساسی اقتصادی آسیب نبیند.
نهاد اقتصادی دراسلام
نهادی است که از طریق آن مواد و خدمات تولید می شود و فن آوری کار وسرمایه را سازماندهی می کند. این نهاد در شکل گیری ورشد جامعه، سهم مهمی ایفا می کند، زیرا حیات وبقای جامعه انسانی با امر معاش مردم درآن پیوند خورده است، که بی تامین آن جامعه انسانی هرگز سامان نمی یابد.
اسلام در کلام وحیانی و تعلیم آسمانی خویش به امر دینوی مسلمانان کاملاً اهتمام دارد وفرماید: «به دیانت ومعنویت بپردازید، ولی از امر دنیوی خویش غافل نباشید»: «ولاتنس نصیکب من الدنیا»5
دراسلام حیات دنیوی وزندگی اجتماعی با بهره گیری از دنیا برای اهداف متعالی انسان، نه تنها جایز بلکه مورد تاکید است6: «وکلوا مما رزقکم الله حلالاً طیباً واتقوا الله الذی انتم به مومنون» (وهر چیز حلال و پاکیزه ای که خدا روزی شما کرده از آن بخورید، وبترسید ازآن خدایی که به او گرویده اید).
قرآن کریم در پاسخ به آنان که دستورهای دین را به امور اخروی محدود و تلاش می کنند که نهاد مادی واقتصادی را از دین حذف کنند و دین را صرفاً امری معنوی جلوه دهند می فرماید:
یا ایها الذین امنوا لاتحرموا طیبات ما احل الله لکم ولا تعتدوا ان الله لایحب المعتدین»7
(ای اهل ایمان حرام نکنید طعام های پاکیزه ای که خدا برای شما حلال کرده است و ستم نکنید که خدا ستمکاران را دوست ندارد.)
خداوند دراهلیت نهاد اقتصادی می فرماید:
«ولقد مکنکم فی الارض وجعلنا لکم فیها معیش قلیلاً ما تشکرون»8
(همانا شما را در زمین تمکین واقتدار بخسیدیم ودرآن بر شما معاش از هر گونه نعمت مقرر کردیم لیکن اندکی از شما شکر نعمت را به جای می آورید.)
پیامبري(ص) در اهتمام به امر اقتصاد ولزوم تامین و تعدیل اقتصادی فرمایند:
«اللهم! بارک لنا فی الخبز ولاتفرق بیننا و بینه الخبز ما صمنا ولا صلینا و لا ادینا فرائض ربنا»9
(پروردگارا! نان ما (اقتصاد سالم وجامع) را برکت ده و بین ما ونان ما جدایی مینداز، زیرا اگر نان نباشد، انجام دادن دستورهای دینی دشوار است.)
همه این آیات وروایات نشان توجه مهم اسلام به نهاد اقتصادی است و این که مومنان باید از نعمت های دنیا بهره گیرند. دینداری با انزوا وگوشه گیری و گریز از مواهب الهی قابل جمع نیست.
بنابراین اسلام دین کاملی است که هم به آخرت جامعه توجه دارد و هم به دنیای آن، هم می خواهد آخرت او را بسازد وهم دنیای او را، هم به اصلاح جنبه معنوی رویکرد دارد و هم به اغنای جنبه مادی.10
با این نگاه اسلام، به انسان است که بیشتر علمای دین و مفسران در تفسیر (آیه 77 قصص) گفته اند که مراد آیه به استناد روایات این است که در دنیا برای هدف آخرت خویش کارکن.11
وداشتن اقتصاد جامع و سالم می تواند مصداق حسنه دنیا در برابر حسنه ی آخرت باشد(ربنا اتنافی الدنیا حسنه و فی الاخره حسنه)
عدالت در زندگی امام علی (ع)
امام علی(ع) برای اجرای عدالت اقتصادی در زندگی شخصی کاملاً ساده زیستی وبی پیرایگی را مدنظر خود قرار داده بود و می کوشید تا سطح زندگی خود را با اقشار کم درآمد و پایین ترین طبقات جامعه متناسب کند، شالوده اندیشه های آن حضرت درچگونگی سطح زندگی یک زمامدار عادل درفرازی از نامه آن حضرت به «عثمان بن حنیف انصاری» کاملاً نمایان است، آن جا که می فرماید:
«فو الله ما کنزت من دیناکم تبراً ولا ادخرت من غنائمها وفراً و لا اعددت لبالی ثوبی طمراً ولا حزت من ارضها شبراً ولا اخذت منه الا کقوت اتان دیره»12
«به خدا قسم! من از دنیای شما طلا و نقره ای نیندوخته واز غنیمت های آن چیزی ذخیره نکرده ام. بر دو جامه کهنه ام جامه ای نیفزودم واز زمین های تحت حکومت یک وجب برای خود نگرفتم وجز اندکی از غذاهای دنیا استفاده نکردم»
آن حضرت براین باور بود که یک زمامدار عادل نمی تواند به احقاق حقوق شهروندان و اجرای کامل عدالت بپردازد، مگر این که خود را با پایین ترین طبقات جامعه یکسان بداند وزندگی اش را با محرومین همگون سازد و می فرمود:«ان الله تعالی فرض علی ائمه العدل ان یقدروا انفسهم یضعفه الناس کیلا یتبیع بالفقیر فقره»13
(خداوند متعال بر پیشوایان عادل واجب کرده است که سطح زندگی خود را با ضعیف ترین افراد جامعه یکسان کنند تا فقر وتنگدستی برتهدیستان وبینوایان فشار نیاورد وآنان را نگران نسازد)
(سویدبن عفله) می گوید: روزی نزد امام علی(ع) رفتم و دیدم در خانه جز حصیر کهنه ای که برآن نشسته است، فرشی ندارد. گفتم: ای امیرالمومنان! مگر شما سلطان و حاکم مسلمانان نیستند! مگر همه بیت المال دراختیار شما نیست! نمایندگان دولت ها نزد شما می آیند، درحالی که درخانه ی شما جز این حصیر چیز دیگری نیست! امام فرمود: ای سوید! خردمند در خانه گذر، اثاثیه نمی نهد و حال آن که خانه همیشگی پیش روی ماست و سازندگی واساس خود را به آنجا فرستاده ایم وبه زودی به آن خانه خواهیم رفت.14
یکی از بزرگان عرب، برای مهمانی نزد امام حسین مجتبی(علیه السلام) رفت. هنگام غذا که سفره را پهن کردند، مرد عرب شدیداً ناراحت شد وگفت: من چیزی نمی خورم. امام حسن (علیه السلام) فرمود: چرا غذا نمی خورید؟ آن مرد گفت: ساعتی قبل به حقیری برخورد کردم. اکنون که چشمم به غذا افتاد، به یاد آن فقیرافتادم ودلم سوخت. من نمی توانم چیزی بخورم، مگر این که شما دستور دهید مقداری از این غذا را برای آن فقیر ببرند.
امام حسن (ع) فرمود: آن فقیر کیست؟ مرد عرض کرد: ساعتی قبل که برای نماز به مسجد رفته بودم، مرد فقیری را دیدم که نماز می خواند. بعد از فراغت از نماز دستمالش را باز کرد تا افطار کند. شام اونان جو وآب بود، وقتی آن فقیر مرا دید، از من دعوت کرد که با او هم غذا شوم، ولی من که عادت به خوردن چنان غذای فقیرانه ای نداشتم، دعوت وی را رد کردم، حال اگر ممکن است، مقداری شام برای وی بفرستید.
امام حسن(ع) باشنیدن این سخنان به گریه افتاد و فرمود:«او پدرم امیرمومنان وخلیفه مسلمانان، علی (علیه السلام) است. او با این که برسرزمینی بزرگ حکومت می کند، اما مانند فقیرترین مردم زندگی می کند و همیشه غذای ساده می خورد.
آن حضرت به خاطر همدردی با گرسنگان وبی پناهان جامعه، دست خود را به سوی چرب وشیرین زندگی دراز نمی کرد و می فرمود:
«ولو شئت لاهتدیت الطریق، الی مصفی هذا العسل، ولباب هذا القمح، ونسائج هذا القز. ولکن هیهات ان سغلینی هوای، ویقودنی جسنحی الی تخیر الاطعمه
ولعل بالحجاز او الیمامه من لاطمع له فی القرص، ولا عهد له بالشبع- او ابیت مبطاناً وحولی بطون غرئی و اکباد حری »
«اگر می خواستم می توانستم با عسل خالص و مغز گندم وبافته های پرنیان زندگی کنم، اما هرگز امکان ندارد که هوا و هوس بر وجود من غالب شود و حرص وطمع مرا به گزینش غذاهای لذیذ وادارد، درحالی که شاید در حجازه یمامه کسانی باشند که به قرص نانی دسترسی ندارند ودر عمر خویش با شکم سیر سر بر بالش نگذاشته اند، آیا من با شکمی انباشته از انواع طعام ها و نوشیدنی ها بخوابم ودر اطراف من شکم های گرسنه وجگرهای تشنه باشند!».
عدل وعدالت اقتصادی از نگاه امام علی (علیه السلام)
یکی از اهداف اصلی نظام اقتصادی اسلام، توزیع در نظام اقتصادی اسلام در چهارچوب عدالت است. وعدالت بدین معنی است که همه افراد جامعه ازآسایشی ورفاه زندگی برخوردار باشند و تفاوت ها واختلافات طبقاتی از میان آنها برداشته شود.
فردی از امام علی (ع) سوال کرد «عدالت» برتر است یا «جود»؟ امام می فرمود: «العدل یضع الامور مواضعها والجود یخرجها من جهتها و العدل سائس عام والجود عارض خاص فالعدل اسرفهما وافضلهما»
«عدل جریان ها را در مجرای طبیعی خود قرار می دهد و «جود» آن را از مجرای خود خارجی می سازد. «عدالت» قانون عام و مدبر و مدیری است که شامل همه اجتماع می شود. اما «جود» این گونه نیست. پس عدالت برتر است.
پس می توان به این نتیجه رسید که امام علی (ع) عقیده دارند که عدل از بخشش بالاتر است! به دلیل این که مفهوم عدالت این است که استحقاق های طبیعی و واقعی درنظر گرفته شود وبه هر کس مطابق آن چه برحسب کار واستعداد لیاقت دارد، پاداش داده شود. پس عدل هر چیزی را در جای خود قرار می دهد و برتر است.
از نظر امام علی (ع) آن اصلی که می تواند تعادل اجتماعی را حفظ کند وهمه را راضی نگه دارد و به اجتماع سلامت و به روح اجتماع آرامش بدهد، عدالت است.
زمانی که به حضرت گفتند: مردم به دنیا دل بسته اند، ومعاویه با هدایا وپول های فراوان آن ها را جذب می کند شما هم از اموال عمومی به اشراف عرب بزرگان قریش ببخش واز تقسیم مساوی بیت اومال دست بردار تا به تو گرایش پیدا کنند حضرت فرمودند: آیا به من دستور می دهید برای پیروزی خود، از جور و ستم درباره امت اسلامی که برآن ها ولایت دارم، استفاده کنم؟ به خدا سوگند! تا عمر دارم، وشب وروز برقرار است، وستارگان از پی هم طلوع وغروب می کنند، هرگز چنین کاری نخواهم کرد! اگر این اموال از خودم بود و به گونه ای مساوی در میان مردم تقسیم می کردم تا چه رسد که جزو اعمال خداست! آگاه باشید! بخشیدن مال به آن ها که استحقاق ندارند، زیاده روی و اسراف است. ممکن است در دنیا مقام بخشنده آن را بالا برد، اما درآخرت پست خواهد کرد و….17
در دیدگاه امام علی (ع) بزرگترین حقوقی که خدا ادای آن را فرض کرده است حقوق سیاسی است و عدالت اقتصادی بین تمام افراد حکومت است. وسیاست امام در عدالت اقتصادی، سیاستی قاطع است که به خود اجازه نمی دهد برای این که مردم را به خود جذب کند، دست به چنین حربه های سیاسی بزند و با توزیع ناعادلانه ثروت بین مردم وروسای قبایل آن ها را مطیع و فرمانبردار خود کند. حتی با کوچکترین بی عدالتی به مبارزه بر می خیزد.
برای که بتوانیم معنای واقعی عدالت اقتصادی را از منظر امام علی (ع) درک کنیم باید درعدالت آن حضرت در تقسیم یک نان تامل کنیم.
«مقداری از اموال عمومی را خدمت حضرت علی (ع) آوردند، مردم برای گرفتن آن هجوم کردند، امام برای آن که حیف ومیلی پیش نیاید با طناب ، دور اموال مانعی ایجاد کرد و فرمود: از اموال فاصله بگیرید سپس امام تمام اموال را میان نمایندگان قبایل تقسیم نمود، در پایان کار نگاه حضرت به نانی افتاد که در یکی از ظرف ها باقی مانده بود. اما دستور داد این نان را همچون تمام بیت المان به هفت قسمت تقسیم نمایند و به هر طایفه سهمی بدهند.»
مقابله با تبعیض
در نظام عدل امام علی (ع) هیچ یک از مسئولین وکارگزاران حق ندارد که برای خود امتیازات ویژه قایل شوند. شیوه عدل علی (ع) درابتدای حکومتش همگان را متعجب ساخت، چون تمام اموال وثروت های کلانی را که از سوی خلفای پیشین به اشخاص بخشش وعطا شده بود به طور کلی مصادره کرد. این یکی از مهمترین وصریح ترین روش های عدالت خواهانه آن حضرت بود.
امیرمومنان (ع) درنامه خود به مالک اشتر سفارش می فرماید:
«وایاک ولاستئثار بما الناس فیه سوآء»18
«بپرهیز از آن که چیزی را به خود مخصوص داری که بهره همه مردم درآن یکسان است».
از سخن حضرت می توان چنین نتیجه گرفت ، که در برخی حقوق، مردم برابرند و حق اختصاص سهم بیشتری به دیگری وجود ندارد.
بخشش های بی حد و حصری که از سوی عثمان در زمان خلافتش به خویشاوندان ونزدیکانش صورت گرفته بود و صدها هزار در هم از بیت المال ونیز مقادیر زیادی از جواهر وزیور آلات، زمین و هزاران علائم و کنیز ومرکبهای گران قیمت را به دامادش (حارث بن حکم) ونیز عبدالله بن خالد و مروان ، عبدالله بن سعد ابن سرح وصدها نفر دیگر از این افراد، اهدا کرده بود. همه این موارد توسط امام علی (ع) مواخذه شدند.(امام (ع) دراجرای عمل اسلامی وانسانی، به هیچ کس ملاحظه ای نمی کرد و این همان معنا و مفهوم عدالت و مبارزه یا تبعیص وافزدن طلبی است. حتی در برابر برادرش عقیلی که نزد آن حصرت آمده بود تا سهم بیشتری از بیت المال به او تخصیص دهد، با قاطعیت تمام، درخواست او را رد کرد).
وامام فرمودند: بیت المال تاراج شده را هر کجا بیابم به صاحبان اصلی آن باز می گردانم، گرچه با آن ازدواج کرده، یا کنیزانی خریده باشند، زیرا در عدالت گشایش برای عموم است و آن کس که عدالت براو گران آید، تحمل ستم برای او سخت تر است.19
مبارزه با فساد مالی
فساد وتقلب اقتصادی واختلاس درسیستم هر کشور، باعث انحطاط سقوط جامعه در رشد وتوسعه ی آن می شود و عدم مقابله با آن، نظام یک جامعه را از درون از هم فرو می پاشد.
امام علی (ع) ، فساد مالی را وسیله ی تباهی حکومت می دانند وریشه این امور را در کارگزاران و دست اندکاران نظام سیاسی که عامل بروز این پدیده هستند می بینند. به این معنا که مسئولان، حقوق مردم را ایفا نمی کنند و مردم، ناچار حق خود را با اعطای رشوه می گیرند.
امام (ع) خطاب به فرماندان لشکر، پس از به دست گرفتن خلافت می فرمایند:
«فانما اهلک من کان قبلکم انهم منعوا الناس الحق فاشتروه ، واخذوهم بالباطل فاقتدوه.»20
(آنان که پیش از شما بودند، تباه شدند، چون حق مردم را ندادند تا آن که مردم را به رشوه خریدند وآنان را به راه باطل بردند و آنان نیز پیرو باطل گردیدند.)
امام (ع) نه تنها خود به اعمال ورفتار دیگران نظارت می کرد، بلکه همواره نگهبان ومراقب اعمال خود نیز بود زیرا با توجه به این که ایشان در طول مدت کوتاه خلافتشان به عنوان فرد درجه اول سیاسی محسوب می شدند طبعاً از سوی افراد وگروه ها هدایایی برای ایشان آورده می شد که بعضی از آن ها از روی حسن نیت بود و امام (ع) هم فوراً این موضوع را متوجه شده و هدیه را قبول می کرد. ولی بعضی دیگر مربوط به افراد بود که مقاصد و اهداف شومی را در پس این هدیه پنهان کرده بودند و امام (ع) باز پذیرفتن آن خودداری می کردند.
در زمان خلافت امیرالمومنین (علیه السلام) شخصی به نام (اشعث بن قیس) هدیه ای برای حضرت آورد چون قرار بود فردای آن روز، در دادگاه اسلامی به پرونده ای او رسیدگی شود، شبانه حلوا را خدمت امام برد تا به خیال شیطانی خود، قلب آن حضرت را نسبت به خود تغییر دهد اما حضرت فرمودند:
به خدا سوگند! اگر هفت اقلیم را با آن چه در زیر آسمان هاست به من دهند تا خدا را نافرمانی کنم که پوست جوی را از مورچه ای ناروا بگیریم، چنین نخواهم کرد! وهمانا این دنیای آلوده ی شما نزد من! از برگ جویده شده ی دهان ملخ پست تر است! علی را با نعمت های فنا پذیر ولذت های ناپایدار چه کار؟! به خدا پناه می بریم از خفتن عقل وزشتی لغزش ها، واز او یاری می جوییم.
به این ترتیب ، چه بسا هدیه که در حکم همان رشوه است ونتیجه یکسانی دارد، لذا حضرت، کارگزاران نظام را از فساد مالی برخذر می دارد و کسانی را که از این فرمان تخلف می نمایند، عزل و به اشد مجازات می رساند زیرا لازمه ی عدل امام علی (ع) ، گستردن عدالت است.
مساوات و مراعات در بیت المال
امام علی (ع) آن چنان عدالت را در زندگی خصوصی خود و حکومت برمسلمانان به مرحله عمل آورده بود که همگان را تحت تاثیر اعمال خود قرار داده بودند.
روایت کرده اند که: شبی امیرالمومنین (ع) بر بیت المال داخل شد تا تقسیم آن ها را در دفتر حساب بنویسد.
دراین هنگام طلحه وزبیر وارد شدند. علی (ع) چراغی که مقابلش بود خاموش کرد و فرموده چراغ دیگری را از خانه اش بیاورند. میان دو چراغ، چه فرقی است؟ فرمودند: روغن این چراغ از بیت المال است، در روشنی آن نشستن وباشما درغیر بیت المال سخن گفتن، درست نیست.21
روزی معاویه از عقیل پرسید: داستان آهن تفتیده جیست؟ عقیل گفت: هنگامی که روزگار برمن سخت شد و از فقر و تهدیستی جانم به لب رسید، پیش خود اندیشیدم که برادرم به حکومت رسیده است و اموال زیادی دراختیار دارد، نزد او بروم ویاری بخواهم، با این نیت، درتاریکی شب به کمک یکی از فرزندانم به خانه علی (علیه السلام) رفتم. او به پسرم گفت که ما را تنها بگذارد و از اطاق خارج شود. وقتی اطاقی خلوت شد، علی (علیه السلام) گفت: بیا نزدیک! با یک دنیا حرص وطمع به گمان این که کیسه ای طلا به من خواهد داد، به سرعت دستم را دراز کردم، ولی ناگهان آهن سرخ شده ای را به دستم داد که از شدت سوزش وحرارت فریاد کشیدم و آن را به زمین انداختم.
درآن حال، علی (علیه السلام) به من فرمود: مادرت به عزایت بگرید! این حرارت آهن است که انسانی آن را با آتش دنیا داغ کرده است. پس در فردای قیامت به من و تو چه خواهد گذشت، اگر ما را به رشته زنجیر آتشین دوزخ بکشند!«اتئن من الاذی ولا ائن من لظی)22، آیا تو از آزار کوتاه مدت ناله می کنی، اما من از آتش سوزان دوزخ ننالم!» واین آیه را تلاوت کرد:«اذا الا غلال فی اعناقهم و السلاسل یسحبون»
«در آن هنگام که غلها و زنجیرها برگردن آنان قرار می گیرد وآن ها را می کشند»
سپس فرمود:«لیس لک عندی فوق حقک الذی فرضه الله لک الا ما تری فانصرف الی اهلک»
«جز آن چه که خداوند برای تو تعیین کرده است، حقی از بیت المال در نزد من نداری، برو پیش خانواده ات!»
معاویه درتعجب فرو رفت و گفت:« هیهات هیهات عقمت النساء ان یلدن مثله» افسوس، افسوس، دیگر زنان نمی توانند فرزندی مثل علی را به دنیا تحویل دهند!»
آن حضرت براین باور بود که به کمالات انسانی ودرجات تقوا نمی توان رسید، مگر با رعایت عدالت درباره دوست ودشمن. به این جهت، به فرزند گرامی اش امام حسین(علیه السلام) سفارش می کنم به تقوای الهی درحال غنا و تنگدستی …. ورعایت عدالت با دوست و دشمن …».
نظارت اخلاقی- عملی برکارگزاران
امام علی (ع) نهایت قاطعیت را در برابر متخلفان وقانون گریزان پیاده می کردند وقاطعانه با آنان برخوردار می کردند زیرا لازمه بقا و دوام هر حکومتی پیش گیری از تخلفات است که امام (ع) این روش پیش گیری را در جامعه در نحوه انتخاب مدیران وکارگزاران جامعه دنبال می کرد.
این موضوع را می توان در اغلب نامه هایی که حضرت به والیان خود ارسال می فرمودند مشاهده کرد.
هنگامی که حضرت متوجه خیانت (زیادبن ابیه) جانشین حاکم بصره (عبداله بن عباس) می شوند نامه ای تهدیدآمیز خطاب به وی می نویسدند.
«به خدا سوگند می خورم، سوگندی به راستی که اگر به من خبر دهند که تو در حق مسلمانان خیانت کرده ای چه حکم و چه زیاد- چنان برتو سخت گیرم که فقیر در مانده از مخارج زندگی و در هزینه عیال، درمانده وخوار سرگردان شوی26»
وهنگامی که درباره ی عبدالله بن عباس- پسری عموی حضرت واز اصحاب پیامبر (ص) وفردی صاحب نفوذ که از نزدیکان حضرت نیز به شمار می رود واز سوی امام (علیه السلام) به عنوان حاکم یکی از مناطق منصوب شده بود به حضرت خبر می رسد که وی مرتکب خلافی شده حضرت خطاب به وی نامه ای تند وتهدید آمیز می نویسند:
«من تورا در امانت خود شریک داشتم و از هر کسی به خویش نزدیک تر پنداشتم و هیچ یک از خاندانم برای یاری ومددکاری ام چون تو مورد اعتماد و امانتدار من نمی نمود، آن هنگام که دیدی روزگار بر پسر عمویت سخت گرفته ودشمن به او هجوم آورده و امانت مسلمانات تباه گردیده ، و امت اختیار از دست داده و پراکنده شدند. پیمان خود را با پسر عمویت دگرگون ساختی، وهمواره با دیگرانی که از او جدا شدند فاصله گرفتی تو هماهنگ با دیگران دست از یاری اش کشیدی، وبا دیگر خیانت کنندگان خیانت کردی، نه پسر عمویت را یاری کردی ، ونه امانت ها را رساندی … ای کسی که در نزدما (درشمار خردمندان بودی)!
چگونه نوشیدن وخوردن را برخود گوارا نمودی، درحالی که می دانی که حرام می خوری و حرام آشامی و کنیزکان می خری و زنان می گیری….
پس از خدا بیم دار ومال های این مردم را باز سپار که اگر نکنی وخدا مرا یاری دهد تا بر تو دست یابم، کیفری دهمت که نزد خدا جوابگو و عذر خواه من گردی وبا شمشیری بزنمت که کسی را بدان نزدم….27
حضرت علی (علیه السلام) خود در استفاده از بیت المال ورعایت حقوق مردم چنان رفتار می کرد که جای هیچ شبهه ای را باقی نمی گذاشتند.
دستور تراشیدن نوک قلم (برای کم مصرف کردن جوهر)، رعایت فاصله خطوط (برای کم مصرف کردن کاغذ) وگذاشتن چراغ شخصی در کنار چراغ بیت المال دراتاق کار خویش، بسنده کردن به حداقل زندگی، بلکه کم تر از آن، همه از واقعیت هان مسلم تاریخی هستندکه دوست ودشمن برآن اتفاق دارند28
عدالت امام در مورد ابن ملجم
اما علی (علیه السلام) که مرد خدا مرد حق است وخود مصداق عدالت است، درباره قائل ناپاکشی چنین فرمود:
«با این مردی که در بند شماست مدارا کنید و از همان شیری که من می نوشیم به او بنوشایند. اگر جان به در بردم خود می دادم با او چه کنم واگر از شمشیر او به عالم دیگر رفتم وخواستید قصاص کنید او را با یک ضربت بکشیده مبادا او را مثله کنید. که از رسول خدا شنیدم از مثله بپرهیزید وَلو نسبت به سگ گزنده».
امام (ع) قبل از لحظاتی که اجل وی فرا رسد، مردم را سفارش می کند که مراقب باشند و بدانند که اجل ناگهان فرا می رسد درحالی که شما از آن فرار می کنید. و وصیت می کند مردم را که به خدا شرک نورزند و سنت وشریعت پیامبر را صنایع نکنند بعد فرمود: «من دیروز رهبر و همراه شما بودم، امروز مایه عبرت شمایم وفردا از شما جدا خواهم شد.»وحضرت به جایی که مردم را متوجه عدالت گستری کرد و فرمود:
«غداً ترون ایامی، و یکشف لکم عن سرائری، وتعرفوننی بعد خلو مکانی وقیام غیری مقامی»
(فردا ارزش ایام زندگی مرا به خوبی خواهید دانست، و راز درونم را خواهید دانست. پس از آن که جای مرا خالی دیدید و دیگری برجای من نشست، مرا خواهید شناخت.)
نتیجه گیری:
آن چه دراین نوشتار آمده است، گوشه ای از رفتار امام علی(ع) درباره مسائل اقتصادی است و نگرش حضرت به دنیا و مسائل مادی و اقتصادی، با دیگر نگرش های تنگ نظرانه ومادی تفاوت دارد. حضرت به تبع نگرشی که به هستی وهدف از آفرینش انسان دارد، افقی گسترده تر از دنیای تنگ ومادی را می نگرد وبه آخرت وسعادت آخری به صورت اصلی ونهایی ترین هدف از خلقت هستی انسان نگاه می کند.
سفارش به حق محوری وعدالت مداری را در هم فرصتی ابراز می دارد و با هر گونه ستم وبی عدالتی (از هر کس واز هر نوعش) مبارزه می کند و در تقسیم بیت المال، مصرف بیت المال و رعایت حقوق عمومی مردم به وسیله حاکم و والی و پرهیز از ایجاد وضعیت نامساعد اقتصادی که به بی عدالتی می انجامد، تذکرات گوناگون ومتعددی را می دهد.
